PHỐ HÀNG NGANG NGÀY ẤY …
“ Khi ta ở chỉ là nơi đất ở. Khi ta đi đất bỗng hoá tâm hồn !”.
Chế Lan Viên
Tôi sinh sống ở nhà số 27 Hàng Ngang (tên thời Pháp thuộc là rue des Cantonais) từ năm 1935 đến năm1960, từ lúc 5 tuổi cho đến năm 30 tuổi. Sau đó mặc dù không còn ở Hàng Ngang nhưng tôi vẫn thường xuyên lui tới phố này để thăm gia đình bà dì tôi có cửa hàng buôn bán ở số nhà 59. Tính ra tôi đã gắn bó với phố Hàng Ngang ít ra cũng gần 50 năm trời.
Từ 1985 đến nay gia đình tôi chuyển hẳn vào ở TP.HCM, những dịp ghé thăm phố xưa chỉ thoáng qua trong chốc lát. Ngày nay dù năm tháng đã qua đi, biết bao vật đổi sao rời nhưng những kỷ niệm và ký ức tuổi thơ vẫn sống động không hề phai nhạt trong trí nhớ của tôi.
Nằm ngay giữa trung tâm “khu phố cổ Hà nội”, trên trục đường nối Chợ Đồng Xuân với hồ Hoàn Kiếm nhưng phố Hàng Ngang còn chưa được chú ý. Nói đến các phố cổ Hà Nội người ta chỉ chú ý đến Hàng Đào, Hàng Gai hay “Hàng nảo, Hàng nao” mà hầu như quên mất Hàng Ngang. Thực ra Hàng Ngang đã có vai trò khá quan trọng về nhiều mặt trong lịch sử cận đại của Hà Nội, cũng như của cả nước. (Còn 1 kỳ)
VÀI DÒNG VỀ LỊCH SỬ TÊN PHỐ HÀNG NGANG
Vị trí phố Hàng Ngang ngày nay, xưa vốn là đất thuộc phường Diên Hưng, một trong 36 phường được đặt tên dưới thời Hồng Đức như : Diên Hưng[i], Đồng Lạc, Đồng Xuân, Thái Cực (lúc đầu là Hàng Đào) v…v. Khái niệm Phường lúc đó bao gồm một khu vực rộng có thể có nhiều làng, chứ không chỉ có ý nghĩa là đơn vị hành chính như Phường ngày nay. Như vậy phố Hàng Ngang ngày nay, xưa kia có thể là một làng nằm trong Phường Diên Hưng cổ. Làng này nay vẫn còn dấu tích đình của làng tại nhà số 3 phố Hàng Ngang nhưng đã được dồn lên gác ba[ii]. Thời Pháp thuộc phố Hàng Ngang có tên gọi “rue des Cantonais” nghĩa là phố “người Quảng Đông”. Ý nghĩa của tên gọi này chắc hẳn có từ đời Lê, vì sau khi nhà Minh bên Tàu rơi vào tay nhà Thanh nhiều người Trung Quốc phải rời bỏ đất nước của họ di cư xuống phía Nam, và một bộ phận những người Tàu gọi là “người Minh hương” đã định cư tại Việt Nam.
Từ đời Lê người Trung quốc được phép cư ngụ tại Thăng long ; họ tập trung ở một số phố, quây quần theo tỉnh gốc bên Tàu, phố Hàng Buồm nay vẫn có Hội quán Quảng Đông. Phố Hàng Ngang đa số là người Hoa kiều gốc tỉnh Quảng Đông , mà tỉnh này có tên cổ là tỉnh Việt, do vậy các sách địa chí của ta có khi gọi Hàng Ngang là phố Việt Đông. Sách Dư địa chí do Nguyễn Trãi biên soạn (1380-1442) trong mục Thượng kinh có nói đến phường Đường nhân (Đường nhân cũng là tên gọi khác chỉ người Tàu . Chú thích Mai Thế Trạch) là khu vực Hàng Ngang bán áo diệp y (?) [Nguyễn Vinh Phúc- Tô Hoài. Sách đã dẫn tập 5]. Như vậy phố Hàng Ngang vừa thuộc phường Diên Hưng vừa thuộc phường Đường Nhân, gọi tên theo cư dân ở phố đó là phố Việt Đông, phố “người Quảng Đông” cũng có ý nghĩa thực tế. Tại Hội An cũng có một phố “rue des Cantonais” gọi là Đường Quảng đông, nay là phố Nguyễn Thái Học[iii].
Còn tên gọi phố Hàng Ngang có từ bao giờ ? Tại sao lại gọi là Hàng Ngang ?
Cố đô nước ta về thời Lý, Lê các phường nằm rải ra trên một đđịa bàn khá rộng, tương ứng với khu nội thành các quận Hoàn Kiếm, Ba Đình, Tây Hồ, Hai Bà Trưng và Đống Đa. Thời Lý có 61 phường không có phường nào mang tên “Hàng”. Thời Lê còn 36 phường trong đó chỉ có một phường mang tên Hàng Đào, nhưng đến triều Hồng Đức đổi là phường Thái Cực, từ đó không còn phường nào có tên bằng chữ “Hàng” nữa [Nguyễn Trương Quý. Bài báo đã dẫn]. Các tên phố có tên Hàng đi kèm với một loại hàng hoá thường được mua bán trao đổi ở phố ấy như Hàng Bạc, Hàng Đường v…v chỉ có thể hình thành khi nền giao thương đã khá phát triển, đã có sự chia khu vực buôn bán riêng biệt cho từng loại hàng như nhận xét của một du khách nước ngoài thời đó như sau : “Trong thành phố này, mỗi thứ hàng chỉ bán tại một dãy phố quy đđịnh riêng mà người ta đã đặt tên, y hệt kiểu các công ty hay hợp tác xã ở các thành phố châu Âu. [Nguyễn Trương Quý. Bài đã dẫn trích theo “A Description of the Kingdom of Tonqueen” tạm dịch là “Tả cảnh Vương quốc Đông kinh” của Samuel Baron, 1658].
Còn tên gọi phố Hàng Ngang thì cho đến nay vẫn chưa có một giải thích nào thoả đáng. Trong tập “Nhớ và ghi” của Nguyễn Công Hoan thì “do phố này nguyên có tên là phố Quảng Đông (do bang hội người Hoa xuất xứ từ tỉnh Quảng Đông bên Trung Quốc định cư từ thế kỷ 19 [thực ra từ thế kỷ 15 ; ghi chú Mai Thế Trạch] nên chính quyền bảo hộ Pháp đặt như vậy), nhưng do 2 đđầu phố, đđoạn nối với Hàng Ngang [Đào ?] và Hàng Đường có 2 chiếc cổng chắn ngang, một hình thức phân chia phường thợ hồi đó, nên dân ta gọi là Hàng Ngang[iv]. Ta có thể nhìn thấy ảnh và tranh vẽ chiếc cổng ở phố Hàng Ngang này do người Pháp thực hiện” [Nguyễn Trương Quý. Bài đã dẫn, chú thích 1] . Các cổng đó ban ngày mở , ban tối đóng lại cho kín mãi về sau mới phá những cổng ấy đi [Vũ Ngọc Phan[v]. Sách đã dẫn, trang 67]. Tô Hoài-Nguyễn Vinh Phúc không tin cách giải thích ấy “ vì phường nào mà chẳng có cổng. Và cổng nào mà chẳng xây ngang đường” và đưa ra một thuyết khác “ngang là trái nghĩa với chính thống : như rượu ngang là rượu không chính thống, rượu lậu ; thợ tay ngang là thợ nghiệp dư, không chuyên; phố này người Tàu có bán nhiều mặt hàng chứ không chuyên một mặt hàng nào và nhiều khi không khai báo để lậu thuế nên gọi là Hàng Ngang. Cách giải thích này cũng chưa có cơ sở chắc chắn nên cái tên Hàng Ngang vẫn là một tồn nghi” (lời của Tô Hoài-Nguyễn Vinh Phúc).
Tóm lại chúng ta có thể nhất trí về vị trí của phố Hàng Ngang ngày nay xưa kia là đất của 2 phường Diên Hưng và Đường nhân. Còn tại sao lại có tên là phố Hàng Ngang thì chưa rõ. Vấn đề này xin nhường lại cho các nhà Hà-Nội-học giải đáp sau này. Tôi cũng như các bậc cao niên, các bạn cùng thời đã từng sinh sống ở Hàng Ngang, hay “rue des Cantonais” theo cách gọi của Toà Đốc lý, “Quảng Đông nhai” theo cách gọi của người Hoa, chúng tôi đều yêu quý những kỷ niệm khó quên của phố Hàng Ngang một thủa.
[i] Nguyễn Trương Quý. Hà Nội, di sản nghìn năm và tốc độ của đời sống hiện đại. Tạp chí điện tử Talawas ngày 23-10-2003
[ii] Nguyễn Vinh Phúc- Tô Hoài. Hỏi đáp 1000 năm THĂNG LONG HÀ NỘI, các tập 1-3-5 NXB Trẻ năm 2000
[iii] Hoàng Kim Đáng. Hội An nhìn qua lăng kính nhiếp ảnh. Báo Người Hà Nội mới số 40, 3-10-2003
[iv] Bình Minh. Phố cổ Hà Nội. Báo Hà Nội điện tử ngày 11-10-2003
[v] Vũ ngọc Phan “Những năm tháng ấy” 1987
Bình luận về bài viết này